CHAPTER III: Concerning Mixed Principalities
លក្ខណៈសម្តេចផ្សំ--សម្តេចរដ្ឋផ្សេងផ្តាច់ខ្លួនចុះចូលរដ្ឋអ៊ីតាលី
អ្នកនិពន្ធ ឬអ្នកបកប្រែមកជាភាសាអគ្លេសនិយាយមិនច្បាស់ មិនដឹងថា ស្តេច ល្វី ទីប៉ុន្មានធ្វើខុស បាត់បង់ទឹកដី។ ជំពូកនេះ បកស្រាយថា បើប្រទេសថ្មីនោះ មានវប្បធម៍ ភសារ ប្រពៃណី ខុសពី អ៊ីតាលី ដូច្នេះ ស្តេចអ៊ីតាលី ត្រូវតែ បង្កើតជា ដែនដីអាណានិគម clolonies ដែលស្តេចយាង ទៅគ្រប់គ្រងទីនោះ បញ្ជូនប្រជាជនទៅរស់នៅទីនោះ-- ដូចជាបារាំងមករស់នៅកម្ពុជា រដ្ឋ កេប៉ិច នៅ Canada ។ ប់ើរដ្ឋចាស់មិនមែនជារដ្ឋឯករាជ្យ គេត្រូវ តែងតាង ស្តេចត្រាញ់ Duke or Prince ។ ជំពូកនេះ បកស្រាយពីការ ត្រៀមខ្លួនធ្វើសង្រ្កាម បង្រ្កាបការបេះបោរ ដោយប្រើទ័ពខ្លួនឯងផ្ទាល់ កុំប្រើទ័ព សម្តេចសង្ឈ ដូច ករណី បារាំង ប្រើទ័ព Church ដើម្បី ធ្វើឲ្យចុះខ្សោយ ទ័ព អ៊ីតាលី តែចុងក្រោយ បារាំង វិនាសវិញ ដោយសារ ទ័ព Church ព្រោះ Rulerr ថ្មី ពេលមកដល់ អ៊ីតាលី ត្រូវតែ សម្លាប់ បង្រ្កាបប្រជាជនអ៊ីតាលី លុះតែងតែង Church ជា Ruler បាន កាប់សម្លាប់ប្រជាជន អ៊ីតាលី ១ ជាន់ទៀត ដើម្បីបង្រ្កាប ដូច្នេះ ទាំង Church ទាំង ប្រជាជនម្ចាស់ប្រទេស មានកំហឹងជាមួយជាមួយ ព្រះរាជា បារាំង Principality
BUT the difficulties occur in a new principality. And firstly, if it be not entirely new, but is, as it were, a member of a state which, taken collectively, may be called composite, the changes arise chiefly from an inherent difficulty which there is in all new principalities; for men change their rulers willingly, hoping to better themselves, and this hope induces them to take up arms against him who rules: wherein they are deceived, because they afterwards find by experience they have gone from bad to worse. This follows also on another natural and common necessity, which always causes a new prince to burden those who have submitted to him with his soldiery and with infinite other hardships which he must put upon his new acquisition.
សម្តេចផ្តាច់ខ្លួននេះ មានការលំបាកកំណត់ ដោយសារថា ងារសម្តេចនេះមិនមែនថ្មីស្រឡាងទេ តែគាត់ជាសមាជិករដ្ឋមួយផ្សេង ដែលគេជ្រើសរើស ក្នុងចំណោមសម្តេចរួម ឬអាចហៅថា សម្តេចផ្សំ សម្តេចផ្សំ នេះគឺគាត់ស្ម័គ្រចិត្តចង់ផ្លាស់ប្តូរមេដឹកនាំ(ព្រះអធិរាជ) ដោយសារគាត់ខកចិត្ត មិនពេញចិត្ត ដោយ សារតែគាត់នៅជាមួយ ព្រះអធិរាជចាស់ គឺគាត់មានតែដូរពីអាក្រក់ ទៅ កាន់តែអាក្រក់ជាង។ សម្តេចបែបនេះជាសម្តេចថ្មី កើតឡើងដោយឯកឯង និងតែងតែកើតមានជាទូទៅ សម្តេចផ្តាច់ខ្លួន ក្លាយជាបន្ទុកសម្រាប់ ព្រះអធិរាជ ក្នុងការរក្សាបីបាច់ទាហាន(ថ្មី)សម្រាប់ការដឹកនាំឲ្យត្រូវតាមការចង់បានរបស់សម្តេចផ្តាច់ខ្លួន។
In this way you have enemies in all those whom you have injured in seizing that principality, and you are not able to keep those friends who put you there because of your not being able to satisfy them in the way they expected, and you cannot take strong measures against them, feeling bound to them. For, although one may be very strong in armed forces, yet in entering a province one has always need of the goodwill of the natives.
បែបនេះ ព្រះអធិរាជ មានសត្រូវជុំទិស ដោយសារព្រះអធិរាជ បានធ្វើឲ្យម្ចាស់ (ព្រះអធិរាជដែរ) សម្តេចផ្តាច់ខ្លួននោះមានរបួស ព្រះអធិរាជ គឺលែងមានមិត្តទៀតហើយ ដោយសារព្រះអធិរាជ មិនអាចបំពេញតាមបំណង (ព្រះអធិរាជមួយផ្សេង) អ្នកមិនអាចប្រឆាំងជាមួយ ព្រះអធិរាជមួយនោះ និងមានអារម្មណ៍ថា ពិបាកក្នុងការមានព្រំដែនជាប់គ្នា សូម្បីព្រះអធិរាជដែលមានទ័ពខ្លាំងក្លា ក៍មិនទាន់មានលទ្ធភាពវាយយកខេត្តគេមួយផង ដោយអ្នកខេត្តនោះគេការពារខ្លាំងក្លា។
For these reasons Louis XII, King of France, quickly occupied Milan, and as quickly lost it; and to turn him out the first time it only needed Lodovico’s own forces; because those who had opened the gates to him, finding themselves deceived in their hopes of future benefit, would not endure the ill-treatment of the new prince. It is very true that, after acquiring rebellious provinces a second time, they are not so lightly lost afterwards, because the prince, with little reluctance, takes the opportunity of the rebellion to punish the delinquents, to clear out the suspects, and to strengthen himself in the weakest places. Thus to cause France to lose Milan the first time it was enough for the Duke Lodovico1 to raise insurrections on the borders; but to cause him to lose it a second time it was necessary to bring the whole world against him, and that his armies should be defeated and driven out of Italy; which followed from the causes above mentioned.
ក្នុងទស្សនៈខាងលើ ស្តេចបារាំងគឺ Louis XII បានកាន់កាប់ Milan តែក៍បាត់បង់ភ្លាមៗដែរ នេះជាលើកទីមួយដែលគេ Milan បោះបង់ងារព្រះអង្គចោល ដោយសារ Milan គេត្រូវការទ័ពរបស់គេផ្ទាល់ ទ័ព Lordovico គឺជាអ្នកបើកទ្វារក្រុងឲ្យទឹកដី Milan គេមើលឃើញពីគុណប្រយោជន៍នៅថ្ងៃក្រោយ គេមិនចង់បានងារជាសម្តេចថ្មី(សម្តេចផ្តាច់ខ្លួនទៅបារាំង)នេះទេ។ ច្បាស់ណាស់ បន្ទាប់ពីខេត្តមួយចំនួនធ្វើការបេះបោរជាលើកទី២ គេលែងបរាជ័យច្រើនដងដូចមុន ដោយសារសម្តេច លែងមានការស្ទាក់ស្ទើរ ធ្វើការបង្រ្កាបលើពួកបេះបោរ លើពួកទោសករ កំចាត់ចោល ការសៅហ្មង និងពង្រឹងខ្លួនឯងនូវចំណុចណាដែលខ្សោយ។ ដូច្នេះរឿងដែលនាំឲ្យបារាំងបាត់បង់ Milan ជាលើកទីមួយ គឺមានន័យគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ Duke Lodovico ក្នុងការបេះបោរតាមព្រំដែន តែការដែលបារាំងបាត់បង់ គឺគ្រាន់តែជាចំណុចទី ២ ទេ ចំណុចទី ១ គឺមានការប្រឆាំងជាមួយបារាំងជាទូទៅជុំវិញពិភពលោក ហើយទាហានបារាំង ត្រូវតែដកថយ និង ចេញពីអ៊ីតាលី ដោយសារតែមូលហេតុខាងលើ។
Nevertheless Milan was taken from France both the first and the second time. The general reasons for the first have been discussed; it remains to name those for the second, and to see what resources he had, and what any one in his situation would have had for maintaining himself more securely in his acquisition than did the King of France.
យ៉ាងណាក៍ដោយ Milan គឺយកបានពីបារាំងមកទេ ទាំងលើកទី១ និង លើកទី២។ ទស្សនៈទាក់ទងរឿងលើកទីមួយ ត្រូវបាននិយាយរួច នៅសល់តែលើកទី២ ចង់ដឹងថាមានធនធានអ្វីបានជា Milan នៅជាមួយ អ៊ីតាលី មានសុវត្ថិភាព ជាជាងនៅជាមួយស្តេចបារាំង។
Now I say that those dominions which, when acquired, are added to an ancient state by him who acquires them, are either of the same country and language, or they are not. When they are, it is easier to hold them, especially when they have not been accustomed to self-government; and to hold them securely it is enough to have destroyed the family of the prince who was ruling them; because the two peoples, preserving in other things the old conditions, and not being unlike in customs, will live quietly together, as one has seen in Brittany, Burgundy, Gascony, and Normandy, which have been bound to France for so long a time: and, although there may be some difference in language, nevertheless the customs are alike, and the people will easily be able to get on amongst themselves. He who has annexed them, if he wishes to hold them, has only to bear in mind two considerations: the one, that the family of their former lord is extinguished; the other, that neither their laws nor their taxes are altered, so that in a very short time they will become entirely one body with the old principality.
ពេលនេះ ខ្ញុំលើកពីអ្វីដែលមានឥទ្ធិពលគ្រប់ពីលើរឿងហ្នឹង យើងចង់ដឹង បើសិនជាចាំបាច់ យើងមើលទៅអតីតកាល តើអ្វីដែលពួកគេត្រូវការ ពេលនេះគេត្រូវការអ្វី តើពួកគេចង់រស់នៅក្នុងប្រទេសតែមួយ ឬប្រើភាសាតែមួយ ឬក៍មិនមែនទេ ។ បើដូចជាការនិយាយនេះមែន យើងងាយក្នុងការបំពេញបំណងពួកគេ ជាពិសេសគ្រាដែលពួកគេ មិនធ្លាប់មានរ ដ្ឋាភិបាលផ្ទាល់ខ្លួន យើងត្រូវតែ យកចិត្តទុកដាក់រក្សាសន្តិសុខពួកគេឲ្យបានហ្មត់ចត់ បែបនេះគឺមានប្រយោជន៍គ្រប់គ្រាន់ក្នុងការកំទេចក្រុមគ្រួសារសម្តេច ដែលធ្លាប់ដឹកនាំពួកគេ ដោយសារតែមនុស្សទាំង០២ក្រុមនេះ មានលក្ខណ្ឌខុសគ្នាពីមុនៗមក ទំនៀមទំលាប់ពួកគេក៍ខុសគ្នា ដូច្នេះដាក់នៅជាមួយគ្នា គឺពួកគេនឹងរស់នៅ ដោយស្ងៀមស្ងាត់ ដូចជាគេធ្លាប់បានឃើញនៅ Brittany, Burgundy, Gascony, and Normandy ជាដើម ហើយពេលនេះបានសាយភាយមកដល់បារាំងអស់ពេលជាយូរឆ្នាំមកហើយ សូម្បីតែករណីពួកគេមានភាសាខុសគ្នា តែគេមានទំនៀមទំលាប់ដូចគ្នា ក៍នៅតែគេមានការរស់នៅចុះសម្រុងជាមួយគ្នាណាស់ សម្តេចណាចង់បានពួកគេ មកនៅជាមួយខាងយើង បើសិនជាពិតជាចង់មែន ខ្ញុំសូមសម្តេចច្បាស់ក្នុងចិត្តលើចំនុច ០២៖ ចំណុចទី០១ គឺក្រុមគ្រួសារអតីត សម្តេចចាស់ត្រូវតែកំចាត់ចោល ទី០២ ទោះជាច្បាប់ ទោះជាពន្ធអាករ គឺត្រូវរក្សាទុកដដែល ធ្វើដូច្នេះក្នុងរយៈពេលដ៍ខ្លី ពួកគេនឹងរួបរួមរស់នៅជាមួយនឹងគោលការណ៍សម្តេចចាស់ដដែល។
But when states are acquired in a country differing in language, customs, or laws, there are difficulties, and good fortune and great energy are needed to hold them, and one of the greatest and most real helps would be that he who has acquired them should go and reside there. This would make his position more secure and durable, as it has made that of the Turk in Greece, who, notwithstanding all the other measures taken by him for holding that state, if he had not settled there, would not have been able to keep it. Because, if one is on the spot, disorders are seen as they spring up, and one can quickly remedy them; but if one is not at hand, they are heard of only when they are great, and then one can no longer remedy them. Besides this, the country is not pillaged by your officials; the subjects are satisfied by prompt recourse to the prince; thus, wishing to be good, they have more cause to love him, and wishing to be otherwise, to fear him. He who would attack that state from the outside must have the utmost caution; as long as the prince resides there it can only be wrested from him with the greatest difficulty.
តែក្នុងការបង្កើតរដ្ឋមួយដែលមានប្រទេសផ្សេងគ្នា ភាសាខុសគ្នា ច្បាប់ខុសគ្នា ទំនៀមទំលាប់ក៍ខុសគ្នា នោះពិតជាមានការលំបាក គេត្រូវការធនធានច្រើនសម្បើម ត្រូវការកំលាំងខ្លាំង ដើម្បីទ្រោលសភាពការណ៍ ជាជម្រើសល្អបំផុត និងមានប្រសិទ្ធិភាពបំផុតគឺសម្តេច ត្រូវតែទៅទីនោះ និងត្រូវតែ គង់ នៅទីនោះ។ បែបនេះតំណែងនោះនឹងមានសុវត្ថិភាពជាង ព្រមទាំងមានពេលយូរអង្វែង ដូចដែល សម្តេចតួរគី ទៅ គង់នៅ ក្រិច។ សម្តេចទៅទីនោះដើម្បីដោះស្រាយកិច្ចការរដ្ឋ បើមិនទៅគង់ទីនោះទេ គឺមិនអាចក្តាប់សភាពការណ៍បាន ព្រោះថាកាលសម្តេចទៅចំណុចណាមួយគឺ ឃើញ អ្វីដែលខុសសណ្តាប់ធ្លាប់ភ្លាម គឺអាចដោះស្រាយបានភ្លាមៗ តែបើមិនបានទៅទីនោះ កាលរឿងនៅតូច ទាល់តែរឿងធំបានដឹង ដូច្នេះគ្មានអ្នកណាអាចដោះស្រាយ សភាពការណ៍នោះបាន ។ ម្យ៉ាងទៀត មន្រ្តីសម្តេចមិនអាចបង្ករការអុកឡុក គោលដៅសម្តេចគឺមានរាស្រ្តគាំទ្រ ដូច្នេះសម្តេចត្រូវធ្វើល្អ រាស្រ្តនឹងស្រលាញ់សម្តេច ជៀសវាសកុំឲ្យគេខ្លាចសម្តេច ។ អ្នកណាមកពីក្រៅ ចង់វាយប្រហារសម្តេច គេនឹងទទួលការសងពីសម្តេចវិញយ៉ាងទាន់ហន់ពីសម្តេច កាលណាសម្តេចគង់នៅទីនោះ ខ្មាំងចង់ប្រហារគឺមានការពិបាកច្រើន។
The other and better course is to send colonies to one or two places, which may be as keys to that state, for it is necessary either to do this or else to keep there a great number of cavalry and infantry. A prince does not spend much on colonies, for with little or no expense he can send them out and keep them there, and he offends a minority only of the citizens from whom he takes lands and houses to give them to the new inhabitants; and those whom he offends, remaining poor and scattered, are never able to injure him; whilst the rest being uninjured are easily kept quiet, and at the same time are anxious not to err for fear it should happen to them as it has to those who have been despoiled. In conclusion, I say that these colonies are not costly, they are more faithful, they injure less, and the injured, as has been said, being poor and scattered, cannot hurt. Upon this, one has to remark that men ought either to be well treated or crushed, because they can avenge themselves of lighter injuries, of more serious ones they cannot; therefore the injury that is to be done to a man ought to be of such a kind that one does not stand in fear of revenge.
មានមធ្យោបាយមួយផ្សេង និងប្រសើរជាង គឺត្រូវបញ្ជូនទៅ ០១ ឬ ០២ កន្លែង ក្នុងដែនអាណានិគម នោះគឺចំនុចសំខាន់ៗក្នុងរដ្ឋទាំងនោះ អាចថាត្រូវរក្សាកំលាំងទ័ពសេះ និងកំលាំងថ្មើរជើង ចំនួនច្រើននៅទីនោះក៍បាន ឬអាចបញ្ជូនថ្មីឡើងទៅក៍បាន បើសិនជាចាំបាច់។ ជម្រើសមួយទៀតគឺសម្តេច មិនចាំបាច់បញ្ជូនទៅដែនអាណានិគមក្នុងចំនួនច្រើន គឺមានគ្រាន់តែចំនួនតិចតួច និងមិនអស់តម្លៃច្រើនទេ គឺសម្តេច អាចបញ្ជូនពួកគេ(ប្រជាជន) ទៅឲ្យគេរស់នៅទីនោះ បែបនេះគឺមានការរំលោភតិចតួចតែប៉ុណ្ណោះ សម្រាប់ពលរដ្ឋម្ចាស់ស្រុក ដោយសារការបាត់បង់ដីធ្លី ផ្ទះសម្បែងសម្រាប់អ្នកចំណូលថ្មីរឹបអួសយក ជនដែលរងការរំលោភបំពាន គឺពួកគេនៅតែក្រីក្រ និងនៅតែបែកខ្ញែកគ្នា នឹងមិនអាចមានលទ្ធភាពធ្វើឲ្យសម្តេចមានរបួសស្នាម សម្រាប់អ្នកដែលមិនរងគ្រោះគឺយើងងាយក្នុងការគ្រប់គ្រងពួកគេៗ រស់នៅដោយស្ងៀមស្ងាត់ សម្តេចគ្មានអ្វីត្រូវខ្លាចពួកទាំងនោះ ដោយសារសម្តចបានធ្វើគំរូឲ្យពួកគេឃើញជាស្រេចទៅហើយ។ ជាសរុបទៅខ្ញុំអាចនិយាយបានថា ដែនអាណានិគមនេះមិនមានតម្លៃខ្ពស់ទេ ពួកគេមានស្វាមីភ័ក្រជាមួយសម្តេចជាង អ្នករងគ្រោះមានចំនួនតិចជាង សម្រាប់អ្នករងគ្រោះ គឺដូចខ្ញុំ បាននិយាយរួចពីខាងលើ គឺថាពួកគេនៅតែក្រ និងរស់នៅបែកខ្ញែក ពួកគេធ្វើអ្វី សម្តេចមិនបាន។ សូមសម្តេចចាំថា មនុស្សខ្លះត្រូវការស្លូត អ្នកខ្លះត្រូវការកាច មនុស្សនឹងសងសឹកវិញ កាលណាមានទុក្ខវេទនា តិចតួច តែបើរងទុក្ខវេទនា ដល់កម្រិតហួសថ្លែង គឺគេលែងសងសឹកកើត ដូច្នេះ សម្តេចត្រូវកំណត់ច្បាស់ឲ្យថាមនុស្សដែល រងទុក្ខវេទនា នឹង គ្មានឪកាសបានសងសឹកជាមួយសម្តេច។
But in maintaining armed men there in place of colonies one spends much more, having to consume on the garrison all income from the state, so that the acquisition turns into a loss, and many more are exasperated, because the whole state is injured; through the shifting of the garrison up and down all become acquainted with hardship, and all become hostile, and they are enemies who, whilst beaten on their own ground, are yet able to do hurt. For every reason, therefore, such guards are as useless as a colony is useful.
ប៉ុន្តែបើជា ដាក់ទ័ពនៅដែនដីអាណានិគម ការចំណាយនឹងមានកម្រិតខ្ពស់ជាង បែបនេះវាស្រូបយកថវិការតាមរដ្ឋ ដូច្នេះស្ថានការណ៍ទៅជាវឹកវរ មនុស្សកាន់តែច្រើននឹងខឹងសម្បា ដោយសារមនុស្សទូទាំងរដ្ឋរងទុក្ខ ស្ថានការណ៍ទៅជាឡើងចុះៗ ពិបាកដឹកនាំ ពួកអ្នកស្រុកក្លាយទៅជាចំណាប់ខ្មាំង ពួគគេក្លាយជាខ្មាំងរបស់សម្តេច ពួកគេរងការឈីចាប់លើទឹកដីកំណើតខ្លួនឯង គ្រាន់តែមិនទាន់មានឪកាសធ្វើឲ្យសម្តេចឈីចាប់ គ្រប់រាល់ហេតុផលខាងលើ ចង់បញ្ជាក់ថា ការដាក់ឆ្មាំការពារ នៅដែនអាណានិគម គ្មានប្រយោជន៍ គ្រាដែលដែនអាណានិគម មានប្រយោជនសម្រាប់សម្តេច។
Again, the prince who holds a country differing in the above respects ought to make himself the head and defender of his less powerful neighbours, and to weaken the more powerful amongst them, taking care that no foreigner as powerful as himself shall, by any accident, get a footing there; for it will always happen that such a one will be introduced by those who are discontented, either through excess of ambition or through fear, as one has seen already. The Romans were brought into Greece by the Aetolians; and in every other country where they obtained a footing they were brought in by the inhabitants. And the usual course of affairs is that, as soon as a powerful foreigner enters a country, all the subject states are drawn to him, moved by the hatred which they feel against the ruling power. So that in respect to these subject states he has not to take any trouble to gain them over to himself, for the whole of them quickly rally to the state which he has acquired there. He has only to take care that they do not get hold of too much power and too much authority, and then with his own forces, and with their goodwill, he can easily keep down the more powerful of them, so as to remain entirely master in the country. And he who does not properly manage this business will soon lose what he has acquired, and whilst he does hold it he will have endless difficulties and troubles.
ជាថ្មីម្តងទៀត សម្រាប់សម្តេចណា ដែលមិនគ្រប់គ្រងដូចការខ្ញុំបានអធិប្បាយមក ពីខាងលើគឺ សម្តេចនោះបង្ហាញថា ខ្លួនឯងជា មេដឹកនាំ ជាអ្នកការពារ មួយអង្គដែលខ្សោយជាងរដ្ឋជិតខាង ខ្សោយជាងគេចំណោមដែនអាណានិគម ដែលនៅជិតខាង នោះគេធ្វើដូចជាគ្មាន អ្នកណាខ្លាំងពូកែដូចខ្លួន ក្នុងថ្ងៃណាមួយពួកនោះនឹងទំលាក់ជើងចុះលើដែនអាណានិគមសម្តេច រឿងបែបនេះ តែងតែកើតមាន ចំណោមអ្នកដែលគេមិនរីករាយជាមួយសម្តេច ដោយសារពួកគេមានមហិច្ឆិតា ឬមានការភ័យខ្លាចចំពោះសម្តេច ដូចមានឃើញសព្វថ្ងៃស្រាប់ ពួក Romans ត្រូវបាននាំទៅកាន់ ក្រិច ដោយពួក Aetolians កន្លែងណាដែលពួក Aetolians ទៅដល់ គឺតែងតែយកប្រជាជនទៅតាំងទីលំនៅទីនោះ មានរឿងមួយដែលតែងតែកើតមានញឹកញាប់គឺថា កាលណាមានជនបរទេសខ្លាំងក្លាដាក់ជើងចូលមក រដ្ឋចំណុះតែងតែផ្តុំក្បាលគ្នាសំដៅទៅរកនាំយកការខឹងសម្បារស្អប់ទៅប្រាប់សម្តេច(បរទេស)នោះប្រឆាំងនឹង អំណាច សម្តេច ក្នុងបរិបទនេះគឺថា បណ្តារដ្ឋទាំងនោះគ្មានការប្រឆាំងតបអ្វីជាមួយ សម្តេចបរទេសថ្មី បែជាប្រឆាំងគ្នាឯង ដូច្នេះ បណ្តារដ្ឋទាំងនោះ គេនាំគ្នាសម្រុកទៅរកអ្នកណាដែលអាចបំពេញតម្រូវការគេបាន។ មានរឿងតែមួយគត់ដែលល្អ គឺសម្តេច មិនត្រូវកាន់អំណាចតឹងពេក មិនត្រូវធូរពេក សម្តេចត្រូវមានទ័ពខ្លួនឯង មានផែនការច្បាស់លាស់ សម្តេចអាចយកឈ្នះកំលាំងដែលខ្លាំងជាង សម្តេច ដោយងាយស្រួល។ ធ្វើបែបនេះបាន សម្តេចនៅតែអាចរក្សាអំណាចនៅទីនោះ អ្នកណាដែលគ្រប់គ្រង ចាត់ចែងរឿងនេះមិនបានល្អ គេនឹងបាត់បង់ដែនអាណានិគមឆាប់ៗ ហើយរឿងនឹង កើតមាន បញ្ហានឹងកើតមានជាបន្តបន្ទាប់គ្មានឈប់ឈ។
The Romans, in the countries which they annexed, observed closely these measures; they sent colonies and maintained friendly relations with the minor powers, without increasing their strength; they kept down the greater, and did not allow any strong foreign powers to gain authority. Greece appears to me sufficient for an example. The Achaeans and Aetolians were kept friendly by them, the kingdom of Macedonia was humbled, Antiochus was driven out; yet the merits of the Achaeans and Aetolians never secured for them permission to increase their power, nor did the persuasions of Philip ever induce the Romans to be his friends without first humbling him, nor did the influence of Antiochus make them agree that he should retain any lordship over the country. Because the Romans did in these instances what all prudent princes ought to do, who have to regard not only present troubles, but also future ones, for which they must prepare with every energy, because, when foreseen, it is easy to remedy them; but if you wait until they approach, the medicine is no longer in time because the malady has become incurable; for it happens in this, as the physicians say it happens in hectic fever, that in the beginning of the malady it is easy to cure but difficult to detect, but in the course of time, not having been either detected or treated in the beginning, it becomes easy to detect but difficult to cure. Thus it happens in affairs of state, for when the evils that arise have been foreseen (which it is only given to a wise man to see), they can be quickly redressed, but when, through not having been foreseen, they have been permitted to grow in a way that every one can see them, there is no longer a remedy. Therefore, the Romans, foreseeing troubles, dealt with them at once, and, even to avoid a war, would not let them come to a head, for they knew that war is not to be avoided, but is only to be put off to the advantage of others; moreover they wished to fight with Philip and Antiochus in Greece so as not to have to do it in Italy; they could have avoided both, but this they did not wish; nor did that ever please them which is for ever in the mouths of the wise ones of our time:— Let us enjoy the benefits of the time — but rather the benefits of their own valour and prudence, for time drives everything before it, and is able to bring with it good as well as evil, and evil as well as good.
អាណាចក្រ Romain កាលណាមានរដ្ឋជាអាណានិគម តែងបានតាមដានសភាពការណ៍ដោយយកចិត្តទុកដាក់បំផុត និងបានបញ្ជូននិគមជន ទៅរស់នៅទីនោះ និងរក្សាទំនាក់ទំនងល្អជាមួយ ស្តេចត្រាញ់ (មានកំលាំងខ្សោយ) មិនបានធ្វើ ឲ្យអំណាចកំលាំងស្តេចត្រាញ់នេះខ្លាំងឡើយ ពួកស្តេចត្រាញ់ធ្វើឲ្យអ្នកខ្លាំងចុះខ្សោយ និងមិនឲ្យបរទេសណាដែលមានកំលាំងខ្លាំង មានអំណាចលើពួកគេទេ ក្នុងន័យនេះ ខ្ញុំសូមលើក ឧទាហរណ៍ អាណាចក្រក្រិច សម្រាប់បញ្ជាក់ទស្សនៈខាងលើ ដែលមានន័យគ្រប់គ្រាន់ អាណាចក្រ Achaeans និង Aetolians ចងសម្ព័ន្ធមិត្តជា មួយគ្នា គ្រាដែលអាណាចក្រធំ Macedonia ចិត្តល្អមិនកាច ហើយសម្តេចនៃអាណាចក្រ Antiochus ត្រូវគេបណ្តេញចេញក្តី ក៍អាណាចក្រទាំង០២នេះ មិនត្រូវគេអនុញ្ញាតិឲ្យ បង្កើនកំលាំងទ័ព មិនឲ្យមានការទាក់ទងជាមួយ Romain ដោយគ្មានការអនុញ្ញាតិដែរ ក៍មិនឲ្យស្តេច Antiochus មានអំណាចគ្រប់គ្រងដូចជាព្រះទៀតដែរ។ Romain ធ្វើបែបនេះដោយគិតទាំងផលវិបាកពេលបច្ចុប្បន្ន និងទៅអនាគត ដោយសារគេត្រូវតែការពារគ្រប់កងកំលាំងទាំងអស់ ព្រោះកាលណាជិតមានរឿងចលាចល គេអាចគ្រប់គ្រងបាន បើសិនជាទុកឲ្យចេញជារឿង ពេលនោះថ្នាំលែងអាចព្យាបាលបាន ដោយសារតែជំងឺនោះជាជំងឺព្យាបាលលែងជាសៈស្បើយ គ្រាន់តែចេញរោគសញ្ញា គ្រូពេទ្យថា ងាយស្រួលព្យាបាល បើដឹងពីដំបូងទី ជាគ្រុនរ៉ាំរ៉ៃ តែបើទុកយូរ គេមិនដឹងថាវាវិវត្តន៍ទៅជាអ្វី និងពិបាកព្យាបាល ការនះដូចគ្នាជាមួយកិច្ចការរដ្ឋដែរ កាលណារឿងទើបចេញពីដំបូង មនុស្សមើលឃើញ ការនេះគេងាយដោះស្រាយ តែ បើសិនជាពីដំបូងយើងមិនបានឃើញ យើងមិនអាចដោះស្រាយបានភ្លាមៗ បើមិនបានឃើញពីដំបូងទេ បញ្ហាវារីកធំទៅៗ ទាន់តែមនុស្សគ្រប់រូបគេបានឃើញដឹងគ្រប់គ្នាៗ បែបនេះ បញ្ហាលែងអាចដោះស្រាយបាន ហេតុនេះបានជា Romain ដឹងតាំងពីបញ្ហាទើបកើតថ្មីៗ ដោះស្រាយបានពេលនោះ សូម្បីតែសង្រ្គាមក៍គេអាចជៀសផុត មិនទុករឿងនោះឲ្យឡើងដល់ក្បាល(ទំជោរ) បើទោះជាគេដឹងថា សង្រ្គាមិនអាចជៀសផុតមែន តែយើងអាចធ្វើគូបដិបក្សម្ខាងទៀត លែងមានប្រៀបឈ្នះ បែបនេះគឺអាចធ្វើសង្រ្គាមជាមួយស្តេច Phillipe និងអាណាចក្រ Antiochus នៅ Creece គឺមិនចាំបាច់មកច្បាំងនៅ Italy ឬមួយគេអាចជៀងវាសមិនច្បាំងនៅទាំង០២កន្លែងហ្នឹង តែគេមិនចាំបាច់ច្បាំង មិនចាំបាច់អង្វករ--ចូរយើងរីករាយជាមួយពេលវេលា-- តែត្រូវរីករាយជាមួយភាពក្លាហាន និង ការប្រុងប្រយ័ត្ន គឺគិតទុកជាមុនជានិច្ច គេអាចដោះស្រាយបានទាន់ពេលវេលា ចំគោលដៅ និងមានផលល្អ។
But let us turn to France and inquire whether she has done any of the things mentioned. I will speak of Louis2 (and not of Charles3) as the one whose conduct is the better to be observed, he having held possession of Italy for the longest period; and you will see that he has done the opposite to those things which ought to be done to retain a state composed of divers elements.
ពេលនេះចូរក្រឡេកទៅមើល បារាំង តើបារាំងបានធ្វើដូចអ្វីដែលខ្ញុំបាននិយាយដែរយ៉ាងណា។ ខ្ញុំនឹងលើកយកសម្តេច Louisទី០៧ មកនិយាយ (គឺមិនមែនសម្តេច Charles ទេ) ដោយសារសម្តេច Charles ធ្វើបានល្អគួរជាពិសោធន៍ជាង សម្តេច Louis បានគ្រប់គ្រង អ៊ីតាលីអស់ពេលជាយូរ ដូច សម្តេចបានឃើញ គឺសម្តេចនោះបានធ្វើនូវអ្វីដែលគេគិតថាមិនត្រូវធ្វើក្នុងដែនរដ្ឋមួយ ដើម្បីការពារដែលអាណានិគម ដែលធាតុផ្សំខុសៗគ្នា។
King Louis was brought into Italy by the ambition of the Venetians, who desired to obtain half the state of Lombardy by his intervention. I will not blame the course taken by the king, because, wishing to get a foothold in Italy, and having no friends there — seeing rather that every door was shut to him owing to the conduct of Charles — he was forced to accept those friendships which he could get, and he would have succeeded very quickly in his design if in other matters he had not made some mistakes. The king, however, having acquired Lombardy, regained at once the authority which Charles had lost: Genoa yielded; the Florentines became his friends; the Marquess of Mantua, the Duke of Ferrara, the Bentivoglio, my lady of Forli, the Lords of Faenza, of Pesaro, of Rimini, of Camerino, of Piombino, the Lucchesi, the Pisans, the Sienese — everybody made advances to him to become his friend. Then could the Venetians realize the rashness of the course taken by them, which, in order that they might secure two towns in Lombardy, had made the king master of two-thirds of Italy.
សម្តេច Louis ទៅកាន់ Italy (ក្នុងនាមជាសម្តេចផ្តាច់ខ្លួន) ដោយពួក Venetians ដែលមានមហិច្ឆិតាចង់បានរដ្ឋ Lombardy ចំនួន៥០% (ដែនដីបារាំង នៅក្បែរអ៊ីតាលី) ខ្ញុំគ្មានការស្តីបន្ទោសចំពោះទង្វើរព្រះអង្គទេ ដោយសារព្រះអង្គចង់បោះទីតាំងធំនៅ អ៊ីតាលី ហើយក៍គ្មានមិត្តភ័ក្រនៅទីនោះផង--ផ្ទុយទៅវិញ ឥរិយាបទនេះ នាំឲ្យគេ (សម្តេចនៅរដ្ឋក្បែរខាង)បិទទ្វារជិតមិនស្វាគមន៍សម្តេច Louis ទេ តែគេស្វាគមន៍សម្តេច Charles វិញ សម្តេច Louis ត្រូវគេបង្ខំឲ្យទទួលយកមិត្តភាពមួយ ដូចអ្វីដែលគេតម្រូវទ្រង់ត្រូវតែទទួលយក សម្តេចនឹងទទួលបានជោគជ័យយ៉ាងឆាប់រហ័យ ដូចការគ្រោងទុក បើសិនជាគ្មានកំហុសធ្ងន់ធ្ងរណាផ្សេង ដូច្នេះពេលនោះ សម្តេច Louis ទទួលបានជោគជ័យក្នុងការដណ្តើមយកអាណាចក្រ Lombardy មកវិញគ្រាដែល សម្តេច Charles ធ្វើឲ្យបាត់បង់ៈ ទទួលបាននូវ Genoa yielded; the Florentines became his friends; the Marquess of Mantua, the Duke of Ferrara, the Bentivoglio, my lady of Forli, the Lords of Faenza, of Pesaro, of Rimini, of Camerino, of Piombino, the Lucchesi, the Pisans, the Sienese ពេលនេះអ្នករាល់គ្នាសំដៅមករកសម្តេច Louis ដើម្បីចងមិត្តភាព ពេលនោះ រដ្ឋ Venetians ដែលជាអ្នកមាន មហិច្ឆិតាដឹងពីការធ្វេសប្រហែលរបស់ខ្លួន ដែលសម្រេចថា ដើម្បីនឹងរក្សាទីក្រុង ចំនួន ០២ នៅ Lombady គឺត្រូវផ្តល់ឲ្យស្តេច Louis ចំនួន២/៣នៃដែនដី Italy
Let any one now consider with what little difficulty the king could have maintained his position in Italy had he observed the rules above laid down, and kept all his friends secure and protected; for although they were numerous they were both weak and timid, some afraid of the Church, some of the Venetians, and thus they would always have been forced to stand in with him, and by their means he could easily have made himself secure against those who remained powerful. But he was no sooner in Milan than he did the contrary by assisting Pope Alexander to occupy the Romagna. It never occurred to him that by this action he was weakening himself, depriving himself of friends and of those who had thrown themselves into his lap, whilst he aggrandized the Church by adding much temporal power to the spiritual, thus giving it greater authority. And having committed this prime error, he was obliged to follow it up, so much so that, to put an end to the ambition of Alexander, and to prevent his becoming the master of Tuscany, he was himself forced to come into Italy.
ចូរយើងក្រឡេកមើលពីការលំបាកតិចតួចរបស់សម្តេច Louis នៅអ៊ីតាលី ដែល ព្យាយាមការពារតួរនាទី ការពារអំណាចរបស់សម្តេច ទ្រង់ការពារមិត្ត ភ័ក្រទាំងអស់ ដែលពួកគេភាពច្រើនគឺខ្សោយ និងមិនរហ័សរហួន អ្នកខ្លះខ្លាចអំណាចព្រះវិហារ Church អ្នកខ្លះខ្លាចពួក Venetians គឺបែបនេះបានជាពួកទាំងនោះបង្ខំចិត្តនៅឈ (មានគោលជំហរ) ជាមួយសម្តេច Louis បែបនេះដែរ ដែលពួកគេអាចមានសុវត្ថិភាព ចំណោមអ្នកមានអំណាចជាងខ្លួន មិនយូរទេដែលសម្តេចគង់នៅ Milan គឺសម្តេចបានចេញទៅជួយ Pope Alexander ក្នុងការដណ្តើមយក Romagna សម្តេច Louis មិនបានគិតថាបែបនេះជាចំនុចខ្សោយខ្លួនឯងទេ ចងមិត្តជាមួយគេ ហើយគេក៍ទម្រេតខ្លួនមកលើជើងយើងដែរ គ្រាដែលពេលនោះ សម្តេចនៅបានជួយទៅខាងព្រះវិហារ Church ឲ្យមានកំលំាងជាបណ្តោះអាសន្ន គឺដូចជាការផ្តល់អំណាចឲ្យ។ សម្តេចប្រឹងធ្វើបែបនេះ ដែលជាកំហុសមួយ ដូច្នេះមានតែប្រឹងបន្តយកចិត្ត Alexander ដើម្បីបញ្ចប់មហិច្ឆិតាផង ដើម្បីកុំឲ្យ Alexander យក Tuscany ផង ដោយបែបនេះ គឺស្ថានការបង្ខំសម្តេចមកកាន់ Italy វិញ។
And as if it were not enough to have aggrandized the Church, and deprived himself of friends, he, wishing to have the kingdom of Naples, divides it with the King of Spain, and where he was the prime arbiter of Italy he takes an associate, so that the ambitious of that country and the malcontents of his own should have somewhere to shelter; and whereas he could have left in the kingdom his own pensioner as king, he drove him out, to put one there who was able to drive him, Louis, out in turn.
មិនទាន់គ្រប់គ្រាន់ទេ សម្តេចនៅបានបង្កើនអំណាចព្រះវិហារ Church និងចងមិត្តភាពជាមួយគេឯងដោយចង់បាន អាណាចក្រ Naples គឺចង់ចែកជាមួយ សម្តេចនៃអាណាចក្រ Spain គឺពេលនោះ សម្តេចក្លាយជាអាជ្ងាកណ្តាលឲ្យអាណាចក្រ Italy ដូច្នេះការចង់បានប្រទេស បូកជាមួយនឹងការមិនសប្បាយចិត្តរបស់ប្រជាជនខ្លួនឯង ក្លាយជាបន្ទុកដែលសម្តចត្រូវរែកពុន ដូច្នេះតម្រូវឲ្យសម្តេចចេញពី អាណាចក្រដែលខ្លួនឯងគឺជាសម្តេច រួចដាក់សម្តេចថ្មីផ្សេងដែលអាចរាប់រងកិច្ចការបាន ព្រះសម្តេចLouis ចូលមកជំនួសម្តេច Charles វិញ។
The wish to acquire is in truth very natural and common, and men always do so when they can, and for this they will be praised not blamed; but when they cannot do so, yet wish to do so by any means, then there is folly and blame. Therefore, if France could have attacked Naples with her own forces she ought to have done so; if she could not, then she ought not to have divided it. And if the partition which she made with the Venetians in Lombardy was justified by the excuse that by it she got a foothold in Italy, this other partition merited blame, for it had not the excuse of that necessity.
ការចង់បានអាណាចក្រថ្មី អ្នកណាក៍គេចង់បាន ភាគច្រើនអ្នកណាក៍គេធ្វើចឹងដែរ មនុស្សលោកគេធ្វើចឹងបើសិនជាគេអាចធ្វើបាន បើធ្វើបានចឹង គ្មានអ្នកណាគេស្តី បន្ទោស តែបើធ្វើមិនបាន គេថាសម្តេចជាជនឆ្លួត និងរងការស្តីបន្ទោស។ ដូច្នេះត្រូវតែវាយប្រហារ Naples ដោយប្រើកំលាំងខ្លួនឯង រឿងវាត្រូវតែធ្វើអីចឹង បើគ្មានកំលាំងគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីវាយ ចឹងកុំចែកទឹកដី បើសិន ណាជាផ្នែកណាមួយដែលធ្វើជាមួយនឹង Venerians ក្នុងទឹកដី Lombardy គ្រាដែល សម្តេចកំពុងស្ថិតនៅ Italy ដូច្នេះផែ្នកមួយផ្សេងទៀតប្រាកដជាគេស្តីបន្ទោស ដោយ សារគេថាជាកិច្ចការមិនចាំបាច់់។
Therefore Louis made these five errors: he destroyed the minor powers, he increased the strength of one of the greater powers in Italy, he brought in a foreign power, he did not settle in the country, he did not send colonies. Which errors, if he had lived, were not enough to injure him had he not made a sixth by taking away their dominions from the Venetians; because, had he not aggrandized the Church, nor brought Spain into Italy, it would have been very reasonable and necessary to humble them; but having first taken these steps, he ought never to have consented to their ruin, for they, being powerful, would always have kept off others from designs on Lombardy, to which the Venetians would never have consented except to become masters themselves there; also because the others would not wish to take Lombardy from France in order to give it to the Venetians, and to run counter to both they would not have had the courage.
ដូច្នេះសម្តច Louis សាងកំហុស០៥យ៉ាង
- (១) បង្រា្កបស្តេចត្រាញ់តូចៗ
- (២)បង្កើនកំលាំងខ្លាំងជាងគេមួយនៅ Italy
- (៣) នាំអំណាចបរទេសចូល
- (៤) មិនបានគង់ ក្នុងដែនដីអាណានិគម និង
- (៥) មិនបានបញ្ជូននិគមមកតាំងលំនៅក្នុងដែនអាណានិគម។ មិនថាកំហុសមួយណាទេ បើសម្តេចនៅមានជីវិត គឺមានន័យថា កំហុសនោះ មិននាំសម្តេចមានរបូសស្នាម និង ចំនុច ទី
- ០៦ គឺសម្តេចមិនបានដកឯករាជ្យភាពពី អាណាចក្រ Venetians ។
And if any one should say: King Louis yielded the Romagna to Alexander and the kingdom to Spain to avoid war, I answer for the reasons given above that a blunder ought never be perpetrated to avoid war, because it is not to be avoided, but is only deferred to your disadvantage. And if another should allege the pledge which the king had given to the Pope that he would assist him in the enterprise, in exchange for the dissolution of his marriage4 and for the hat to Rouen5, to that I reply what I shall write later on concerning the faith of princes, and how it ought to be kept.
បើមានអ្នកណាមួយគេថា សម្តេច Louis បានប្រគល់ Romagan ទៅឲ្យ Alexander និងប្រគល់ Naples ទៅឲ្យ Spain ដើម្បីជៀសវៀសង្រ្គាម ខ្ញុំអាចឆ្លើយ បានថាគេមិនត្រូវឆ្កួតបែបនេះបំណងជៀសសង្រ្គាមទេ ដោយសារមិនត្រូវជៀសទេ គ្រាន់តែត្រូវកែចំនុចគ្មានប្រៀបលើខ្លាំងរបស់ខាងយើង។ អាចមានអ្នកខ្លះគេថា សម្តេចប្រគល់ឲ្យសម្តេច Pope ព្រោះចង់ឲ្យ Pope ជួយក្នុងការរកស៊ីផង ដើម្បីលុប ចេញការរៀបអភិសេករបស់សម្តេចផង និងសម្រាប់ទីក្រុង Rouen (ភាគខាងជើង បារាំង)ផង ខ្ញុំសូមឆ្លើយថា នឹងសរសេរបន្ថែមរឿងនេះសទ្ធាជ្រះថ្លារបស់សម្តេច និងការរក្សាការគិតនេះបែបណា នៅជំពូកក្រោយៗ។
Thus King Louis lost Lombardy by not having followed any of the conditions observed by those who have taken possession of countries and wished to retain them. Nor is there any miracle in this, but much that is reasonable and quite natural. And on these matters I spoke at Nantes with Rouen, when Valentino,6 as Cesare Borgia, the son of Pope Alexander, was usually called, occupied the Romagna, and on Cardinal Rouen observing to me that the Italians did not understand war, I replied to him that the French did not understand statecraft, meaning that otherwise they would not have allowed the Church to reach such greatness. And in fact it has been seen that the greatness of the Church and of Spain in Italy has been caused by France, and her ruin may be attributed to them. From this a general rule is drawn which never or rarely fails: that he who is the cause of another becoming powerful is ruined; because that predominancy has been brought about either by astuteness or else by force, and both are distrusted by him who has been raised to power.
សម្តេច Louis ធ្វើបាត់បង់អាណាចក្រ Lombardy ដោយមកពីការមិនបានតាមដានច្បាស់លាស់នូវលក្ខណនានា និងមិនបានតាមដានថា អ្នកណាខ្លះធ្លាប់កាន់កាប់ទីនោះ នឹងបានការពារទីនោះបែបណា ការនេះមិនមែនជារឿងអភូតហេតុ តែរឿងហ្នឹងមានហេតុផល និងសម្បូររឿងបែបនេះកើតឡើង ទាក់ទងរឿងនេះដែរខ្ញុំបាននិយាយជាមួយនឹង Rouen នៅក្រុង Nantes ដែលកាលណោះ Valentinoធ្វើជា Cesare Borgia ជាកូនប្រុសរបស់ Pope Alexander តែងប្រាប់ខ្ញុំថាកាន់កាប់នៅ Romagna និងនៅ Cardinal Rouen គឺបានន័យថា Italy មិនយល់អំពីសង្រ្គាម (អ្នកនិពន្ធមានកំណើតនៅ Italy) ។ ខ្ញុំតបវិញថា ពួកបារាំងក៍ មិនយល់ពីការគ្រប់គ្រងរដ្ឋទេ មានន័យថា បើបារាំងយល់មិនមែនឲ្យព្រះវិហារគ្រឹស្ត មានអំណាចខ្លាំងក្លាដល់ម្លឹង។ តាមការពិតទៅ កន្លងមក ព្រះវិហារខ្លាំង Spain នៅ Italy ខ្លាំងគឺមកពី បារាំងតែម្តង ហើយបារាំងអាចនឹងរលាយដោយសារពួកនោះ។ ក្បូនមួយដែលមិនចេះខុស និងកម្រខុសគឺថាៈ អ្នកណាក៍ដោយដែលធ្វើឲ្យគេខ្លាំង អ្នកនោះនឹងរលាយខ្លួនឯង នេះមកពីថា ការយកឈ្នះលើគ្នាទៅវិញទៅមក គឺគេធ្វើតាមល្បិចកល ឬតាមកំលាំង ហើយអ្នកដែលផ្តួលគេបានគឺអ្នកប្រើទាំង០២មុខនេះ ដើម្បីឡើងកាន់អំណាច៕
No comments:
Post a Comment