CHAPTER V សម្តេច​និងការគ្រប់គ្រងទីក្រុងចាស់

CHAPTER V: Concerning The Way To Govern Cities Or Principalities Which Lived Under Their Own Laws Before They Were Annexed

វិធានគ្រប់គ្រងទីក្រុង ឬ សម្តេចថ្មីទៅរស់នៅក្នុងក្រុងអាណានិគម​ ក្រោមច្បាប់ចាស់នៃសម្តេចចាស់

The Prince by Nicolo Machiavelli

WHENEVER those states which have been acquired as stated have been accustomed to live under their own laws and in freedom, there are three courses for those who wish to hold them: the first is to ruin them, the next is to reside there in person, the third is to permit them to live under their own laws, drawing a tribute, and establishing within it an oligarchy which will keep it friendly to you. Because such a government, being created by the prince, knows that it cannot stand without his friendship and interest, and does its utmost to support him; and therefore he who would keep a city accustomed to freedom will hold it more easily by the means of its own citizens than in any other way.

ពេលណាក៍ដោយដែលបណ្តារដ្ឋទាំងឡាយធ្លាប់រស់នៅក្រោមច្បាប់ចាស់ និង ធ្លាប់មានសេរីភាព ត្រូវមានវិធានចំនួន០៣ សម្រាប់សម្តេចថ្មីឡើងទៅគ្រប់គ្រង ក្រុងទាំងនោះ រួមមាន៖ (១) ត្រូវកំទេចចោលនូវរបបចាស់​(ទាំងច្បាប់ ទាំងសេរីភាព គឺលំនាំពួកខ្មែរក្រហម​១៩៧៥) ទី (០២) សម្តេចនិងមនុស្សសម្តេចត្រូវទៅ​រស់នៅទីនោះ និងទី​(៣) រក្សាពលរដ្ឋរស់ក្រោមច្បាប់ សេរីភាពចាស់ ដោយសម្តេចចេញជាជំនួយ--សោយសារអាករនិងបង្កើតចេញជាក្លិបសម្ព័ន្ធ(បក្ស)​ដែលមានស្វាមីភ័ក្រជាមួយសម្តេច។ ដោយ​​សារវិធានទី០៣នេះ គឺមានន័យថា រដ្ឋាភិបាលនោះបង្កើតឡើងដោយសម្តេច ហើយរដ្ឋាភិបាលនេះ មិនអាចរក្សា លំនឹងបានបើគ្មានការជួយពី សម្ព័ន្ធ (allies) បើ សម្ព័ន្ធ (allies) មិនបានផលប្រយោជន៍ បើសិនជាសម្តេចមិន​ជួយក្លិបនេះ ធ្វើបែបនេះគឺក្រុងនោះគេមានសេរីភាពជាងក្នុងការបំពេញកិច្ចការ ព្រោះគេបំពេញកិច្ចការដោយពលរដ្ឋរបស់គេផ្ទាល់ គឺជាការល្អជាងវិធានការផ្សេងៗ (ទី១និទី២)។

Spartans and the Romans map

There are, for example, the Spartans and the Romans. The Spartans held Athens and Thebes, establishing there an oligarchy, nevertheless they lost them. The Romans, in order to hold Capua, Carthage, and Numantia, dismantled them, and did not lose them. They wished to hold Greece as the Spartans held it, making it free and permitting its laws, and did not succeed. So to hold it they were compelled to dismantle many cities in the country, for in truth there is no safe way to retain them otherwise than by ruining them. And he who becomes master of a city accustomed to freedom and does not destroy it, may expect to be destroyed by it, for in rebellion it has always the watch-word of liberty and its ancient privileges as a rallying point, which neither time nor benefits will ever cause it to forget. And what ever you may do or provide against, they never forget that name or their privileges unless they are disunited or dispersed but at every chance they immediately rally to them, as Pisa after the hundred years she had been held in bondage by the Florentines.

យើងមានជាឧទាហរណ៍គឺ Spartans and the Romans កាលណោះ The Spartans គ្រប់គ្រងលើក្រុង Athens និងក្រុង Thebes ដោយបង្កើតចេញទៅជា  សម្ព័ន្ធ (allies) ទោះជាបង្កើតបានក្តី ក៍នៅតែបាត់បង់ក្រុងទាំងនោះ​។ ចំណែកខាង Romans ដើម្បីគ្រប់គ្រងក្រុង Capua, Carthage, និង Numantia គេបានបំបែកក្រុង(ជម្លៀសចុះឡើង (ដូចខ្មែរក្រហមឆ្នាំ ១៩៧៥) ជាលទ្ធផលគឺគេ មិនបាត់បង់ក្រុងទាំងនោះទេ។ 

ពួកគេចង់គ្រប់គ្រង Greece ដូចជាខាង the Spartans​ គេធ្លាប់ធ្វើ គឺបើកឲ្យមានសេរីភាព និងមានច្បាប់ផ្ទាល់ខ្លួន តែវិធានបែបនេះ មិនបានជោគជ័យទេ។ ឆ្លើយបតបរាជ័យនេះ គេក៍ជម្លៀសមនុស្ស ចុះឡើងៗតាមទីក្រុងទូទាំងប្រទេស ដោយសង្ឈឹមថាធ្វើបែបនេះ គឺជាការបង្ខាំងទុក(គុកឥតជញ្ជាំង)ដ៍មានសុវត្ថិភាព បើមិនធ្វើចឹងទេ ពួកគេនឹងរត់ចេញ។ អ្នក​ណាក្លាយជាអភិបាលក្រុង បើសិនជាសម្របជាមួយនឹងសេរីភាពចាស់របស់គេ បើសិនជាមិនកំទេចសេរីភាពចាស់របស់គេនោះទេ អភិបាលនោះនឹងត្រូវកំទេចដោយសេរីភាពទាំងនោះវិញ តាមរយៈការបេះបោរឧទ្ទាមដែលតែងតែប្រកាស ទាមទារសេរីភាព មួយវិញទៀតអភ័យឯកសិទ្ធិដែលពួកគេមានពីមុន គឺជាចំនុចស្នួលដែលមនុស្សចាប់អារម្មណ៍ខ្លាំង សូម្បីពេលវេលា ក៍មិនអាចឲ្យគេបំភ្លេចរឿងនេះបានដែរ។ បើដូច្នេះ ទោះជាសម្តេចធ្វើអ្វី សម្តេចប្រឆាំងអ្វីជាមួយពួកគេ ពួកគេមិនបំភ្លេច សម្តេចចាស់ មិនបំភ្លេចអភ័យឯកសិទ្ធិពួកគេទេ បើសិន ជាសម្តេចមិនធ្វើឲ្យពួកគេបែកបាក់គ្នា មិនជម្លៀសពួកគេចេញ បែបនេះក្តី បើនៅមានឪកាស ពួកគេនឹងរួមគ្នាឡើងវិញភ្លាមៗ​ ដូចជាពួក Pisa រស់នៅបែកគ្នារាប់រយឆ្នាំ បែរជាជួបគ្នាវិញនៅ the Florentines. (ករណីជនជាតិចាម  នៅវៀតណាម ជនជាតិខ្មែរនៅវៀតណាម នឹងនៅសៀម..)។

But when cities or countries are accustomed to live under a prince, and his family is exterminated, they, being on the one hand accustomed to obey and on the other hand not having the old prince, cannot agree in making one from amongst themselves, and they do not know how to govern themselves. For this reason they are very slow to take up arms, and a prince can gain them to himself and secure them much more easily. But in republics there is more vitality, greater hatred, and more desire for vengeance, which will never permit them to allow the memory of their former liberty to rest; so that the safest way is to destroy them or to reside there.

កាលណាក្រុងផ្សេងៗ ឬប្រទេសនានាស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងសម្តេច នោះក្រុមគ្រួសារពួកគេបង្ហាញចេញនូវ៖ ម្ខាងសំដែងការគោរពចំពោះសម្តេច ម្ខាងគឺ ពួកគេគ្មានសម្តេចចាស់ ដូច្នេះពួកគេគ្មានការរួមគ្នាក្នុងការសម្រេចកិច្ចការមួយ បែបនេះគឺពួកគេមិនងាយ(យីត)ក្នុងការចាប់កាន់អាវុធប្រឆាំងសម្តេច សម្តេចអាចគ្រប់គ្រងពួកគេដោយពួកគេផ្ទាល់ ហើយតាមមើលពួកគេបានដោយងាយ ស្រួល។ តែសម្រាប់របបសាធារណរដ្ឋ កម្រិតនៃគ្រោះមានសរីភាពខ្លាំងក្លាជាង ការស្អប់គ្នាមានទំហំធំជាង ការសងសឹកមានសភាពសាហាវជាង គឺសម្តេចក្នុង របបសាធារណរដ្ឋ នេះមិនបណ្តោយឲ្យពួកគេនឹកឃើញ​ រំលឹកពី សេរីភាពចាស់ ដូច្នេះ ការកំទេចពួកអ្នកស្រុកមានសុវត្ថិភាពជាង ឬមួយសម្តេចទៅគង់នៅទីនោះក៍មានសុវត្ថិភាពជាង។